Tyskie krzyże przydrożne

Gdy zaczynałem pracę nad projektem „Tyskie Krzyże Przydrożne” wiedziałem tylko że One są i stoją ale dlaczego w tym miejscu i po co juz nie bardzo.                 I dlaczego panoramy a nie „zwykłe” zdjęcia – poziome lub pionowe – ponieważ widzę Je w różnych sytuacjach i miejscach jakby tu  nie pasowały a wręcz przeszkadzały. Niektóre stoją bokiem lub tyłem do drogi albo schowane za płotami. Postanowiłem zrobić zdjęcia panoramiczne by pokazać krzyże przydrożne w szerszym planie i właściwie zapytać: a po kiego to tu stoi? Czy nie lepiej zrównać z ziemią jak próbowała to zrobić władza ludowa? A może obudować tak modnymi teraz ekranami by nie kłuły w oczy?  I czy jeszcze są zainteresowani by przy nich przystanąć?

Samo zrobienie fotografi na razie 18-tu też okazało sie trochę trudne bo oprócz tego że ma to by zdjęcie panoramiczne tak by można „spojrzeć” z lewa na prawo, to jeszcze chciałem by krzyże były dobrze oświetlone przez słońce a więc niekiedy trzeba było zerwać się skoro świt a innym razem czekać na późne popołudniowe słońce tak by mogło w miarę dobrze oświetlić krzyż stojący pomiędzy blokami lub w cieniu drzew. Przecież gdy je stawiano dwieście lat temu wokół było ściernisko i klepisko a nie wielkie tyskie miasto!

Po zrobieniu zdjęć wynikł kolejny problem jak te krzyże przydrożne opisać na moim fotoblogu, gdyż historykiem jestem żadnym i tu pomocny okazał się pan google. Znalazłem stronę prowadzoną przez Pana Jacka Kuczowic pt: Tyskie kapliczki i krzyże przydrożne. I dzięki Jego wiedzy mogłem ułożyć sobie  informacje o tyskich krzyżach przydrożnych no i opisać je tutaj w miarę chronologicznie od najstarszego do najmłodszego. Tak więc wszystkie opisy tyskich krzyży przydrożnych pochodzą ze strony prowadzonej przez Jacka Kuczowic.

Tyskie krzyże przydrożne

Poza kapliczkami, w Tychach zachowała się spora ilość kamiennych krzyży z ukrzyżowanym Chrystusem. Ta postać krzyża, bardzo popularna na całym Śląsku, nazywana jest tu „Bożą Męką”. U stóp krzyża umieszczone są zawsze płaczące postacie. Żałobników jest z reguły troje – z przodu i po bokach, przy czym z przodu zawsze Matka Boska. W uboższych wersjach „Bożej Męki” jest tylko postać NMP.  Tyskie krzyże można pogrupować chronologicznie w trzy grupy – (1) powstałe na początku XIX w. (i wcześniejsze), (2) z około połowy XIX wieku i (3) z końca XIX w i początku XX w. Powstanie krzyży wiąże się często z burzami dziejowymi, których historia nie szczędziła mieszkańcom tych okolic.

Tyskie krzyże powstałe na początku XIX wieku

To spora grupa obiektów powstała w okresie wielkiej burzy dziejowej, jaką były wojny napoleońskie. Od końca 1806 r. do 1814 r. przez Śląsk przechodziły wojska obu stron konfliktu. W wojnach uczestniczyli też powoływani do armii (pruskiej) mieszkańcy tych ziem. Był to w rezultacie niespokojny czas, co sprzyjało powstawaniu wotywnych krzyży, które miały chronić przed kolejnymi klęskami, albo miały charakter dziękczynny za doznane łaski. W tym gorącym okresie i krótko po nim powstało w obecnych granicach miasta Tychy co najmniej osiem „Bożych Mąk”, które dotrwały do dzisiaj.

#01

         Krzyż przydrożny 1808 rok, Tychy ul.Mysłowicka 2012-08-30

To bodajże najpiękniejszy tyski krzyż stojący w Jaroszowicach na ulicy Mysłowickiej, przy posesji nr 67. Na podstawie umieszczono tablicę z nazwiskiem fundatora Simona Loski z Wygorzela (Simon Loska aus Wygorzelle) i data 28 maj 1808. Na cokole trzy płaskorzeźby wsparte na małych stopniach. Z przodu Matka Boża, z prawej Jan Ewangelista, z lewej spoglądający w górę na krzyż setnik (?). U stóp krzyża Maria Magdalena w dramatycznej pozie obejmująca krzyż rękoma. Niezwykłym elementem jest zachowane oryginalne kamienne ogrodzenie wokół krzyża, profilowane, zdobione kolistymi ornamentami i rozetkami. Krzyż stoi nietypowo bokiem do drogi. Świadczy to zapewne, że ważniejsza droga przebiegała wówczas prostopadle do obecnej szosy.

#02

Krzyż przydrożny 1810 rok, Tychy ul. Oświęcimska 2012-06-24

Kolejny piękny krzyż stoi w administracyjnych granicach miasta, znajduje się przy ul. Oświęcimskiej na granicy z Bieruniem. Na podstawie cokołu umieszczono tablicę z polskim napisem wskazującym fundatorów (Jan i Marianna Byok) i rok fundacji (1810). Krzyż wyróżnia się wśród tyskich obiektów płaskorzeźbami, które pokrywają cały cokół. Efekt ten uzyskano przez obniżenie cokołu i powiększenie znajdujących się nań figur. Postać Marii jest już zatarta. Dużo lepiej utrzymane są pozostałe postacie – świętego Wojciecha i Jana Ewangelisty. Kartusz ze skrótem INRI jest umieszczony skośnie – jest to jedyny taki przypadek w tyskich krzyżach. Podobnie jak w Jaroszowicach krzyż stoi
bokiem do drogi.

Zamieszczam tu też zdjęcia które zrobiłem w tym miejscu kilkanaście lat temu.

Krzyż przydrożny 1810 rok, Tychy ul. Oświęcimska 1992-08-28

W 1992 roku latem trwał strajk w tyskiej Fabryce Samochodów Małolitrażowych, wtedy wokół krzyża był duży plac na którym policja zrobiła sobie tymczasowy parking  dla postraszenia strajkujących pracowników. I tak krzyż przydrożny z 1810 roku był niemym świadkiem tych dramatycznych wydarzeń w XXwieku, z których fotoreportaż (nagrodzony w konkursie Polskiej Fotografii Prasowej w 1993r) przedstawię kiedy indziej.

Krzyż przydrożny 1810 rok, Tychy ul. Oświęcimska 1993-12-12

To zdjęcie zrobiłem kiedy ranne wstają zorze w grudniu 1993 roku.

#03

Krzyż przydrożny 1816 rok, Tychy ul.Mysłowicka 2012-09-10

Do bogatych w figury należy drugi z krzyży w Jaroszowicach, stojący również na ulicy Mysłowickiej, przy posesji nr 22. Choć jest podobny do tego pierwszego, jego poziom artystyczny nie jest jednak tak wysoki. Na podstawie cokołu lastrykowa tablica z nazwiskiem fundatorów (Johann i Anna Noras) oraz datą 1816. Trzy płaskorzeźby na cokole są wyciosane dosyć niesprawnie, podobnie jak postać Chrystusa i Marii Magdaleny u podstawy krzyża.

#04

Krzyż przydrożny rok 1819, Tychy ul.Strzelecka 2012-06-24

Ostatni z najstarszych tyskich krzyży powstał w 1819 r. na skraju Cielmic w pobliżu obecnej szosy Beskidzkiej (przy wiadukcie nad ulicą Sikorskiego). Krzyż cechują ładne proporcje, choć jest smuklejszy od poprzednich. Na cokole znajduje się tylko płaskorzeźba Matki Bożej, za to na gzymsie pod krzyżem klęczy Maria Magdalena. Obie kobiety patrzą w górę na krzyż. O ile Maria ma ręce tradycyjnie splecione na podołku, o tyle Chrystus ma dłonie zaciśnięte. Na lastrykowej tablicy umieszczonej na podstawie krzyża umieszczono niemiecki napis „Herr erbarme Dich unser” (Panie zlituj się nad nami).

Tyskie krzyże z około połowy XIX wieku

Połowa XIX w. kojarzona jest przede wszystkim z Wiosną Ludów. Na Górnym Śląsku ruchy narodowe i społeczne związane z Wiosną Ludów nie miały jednak dużego znaczenia. Zakres wystąpień – głównie chłopów domagających się zniesienia obciążeń pańszczyźnianych – był stosunkowo ograniczony. Dla mieszkańców powiatu pszczyńskiego, do którego należały Tychy i okoliczne wsie, dużo ważniejsze były bowiem klęski naturalne. W lipcu 1847 r. wybuchła na Górnym Śląsku zaraza tyfusu plamistego. Kilka lat wcześniej wskutek niesprzyjającej pogody znacznie spadły plony rolników. Głód, bezrobocie, zaraza – to wystarczające przyczyny stawiania wotywnych krzyży – tych chroniących i tych dziękczynnych za ocalenie. Z omawianego okresu pochodzi kilka tyskich krzyży. Niektóre z nich nie mają oznaczonej daty powstania, ale datowane są mniej więcej na połowę XIX w. Architektura tych obiektów jest zbliżona do krzyży stawianych na początku wieku. Stąd można przyjąć, że stanowią one obiekty okresu przejściowego do mniej więcej 1880 r.

#05

 Krzyż przydrożny połowa XIX w. Tychy ul.Nowokościelna 2012-06-24

Twórca krzyża przy ul. Nowokościelnej zastosował formę znaną nam z obiektu w Cielmicach. Postacie opłakujące Ukrzyżowanego ulokowano na głowicy cokołu. Sam cokół jest niemal pozbawiony ozdób. Gzyms wieńczący cokół, choć wydatny, cechują płytsze, wielokrotnie profilowane łuki, co jest cechą wielu krzyży tego okresu. Siedząca Matka Boża i Jan Ewangelista spoglądają w górę. Z lewej Maria Magdalena płacze z głową spuszczoną. Krzyż pozbawiony jest tablicy inskrypcyjnej.

#06

Krzyż przydrożny połowa XIX w. Tychy ul.Paprocańska 2012-09-21

Wysoki, ozdobny krzyż, przy ulicy Paprocańskiej zawiera tradycyjne elementy w nowej formie. Cokół i jego podstawa są wysokie, co powoduje, że pomimo umieszczonych na nim figur, krzyż jest smukły. Duże figury na cokole są płaskorzeźbami, ale bardzo głębokimi – niemal jak rzeźby. Maria trzyma ręce splecione na piersiach. Z lewej strony figura skrzydlatego Archanioła Michała z wagą. Gzyms cokołu ozdobny, ale nie tak wydatny i z łagodnymi łukami. Wewnątrz łuków duża rozeta. Na głowicy klęcząca Maria Magdalena. Chrystus, jak na większości ówczesnych krzyży, zaciska dłonie. Niestety tablica inskrypcyjna zasłonięta płytą lastrykową z napisem „Ave Maria”.

#07

Krzyż przydrożny 1849 rok, Tychy ul.Cielmicka i Jedności 2012-06-24

W najcięższych czasach głodu i zarazy, w 1849 r. powstał skromny krzyż stojący na skraju Cielmic, dziś na skrzyżowaniu ulicy Cielmickiej i Jedności. Krzyż jest niewielki, bez ozdób, z prosto zakończonymi ramionami. Zasmucona Matka Boża na pewno cierpi też z powodu klęsk, jakie napotkały ubogą ludność wsi.

#08

Krzyż przydrożny 1858 rok. Tychy ul.Biblioteczna 2012-09-09

Jedynym w swoim rodzaju jest krzyż z 1858 r. stojący przy ulicy Bibliotecznej. W ogólnej postaci krzyż jest bardzo prosty, bez zdobień, z grzybkowym gzymsem nad cokołem. Stoi na prostej podstawie, na której umieszczono nową (z 1995 r) tablicę inskrypcyjną z odtworzeniem dawnego napisu z nazwiskiem fundatorów Jana i Marii Olszowskich z Zatoru i datą 1858.15.7.  Niepowtarzalne jest usytuowanie figur pod krzyżem. Matkę Bożą umieszczono tradycyjnie na frontowej ścianie cokołu, ale pozostałe postacie stoją na osobnych, schodkowych postumentach po bokach krzyża. Figura Chrystusa drobna, mało wyrazista.

#09

Krzyż przydrożny 1876 rok. Tychy ul.Oświęcimska 2012-06-24

Boża Męka powstała w 1876r. zapowiada nowe formy stoi w Urbanowicach, przy ulicy Oświęcimskiej i jest niekompletna. Pozostał historyczny cokół, a pierwotny krzyż został zniszczony (znów daje o sobie znać położenie krzyża przy ruchliwej szosie – obecnie na cokole stoi zastępczy, nowy krzyż, bez figury. Nowa forma krzyża polega na odmiennym umiejscowieniu figury na cokole – płaskorzeźbę wtopioną w cokół zastąpiono pełną rzeźbą, którą udało się umieścić na krzyżu dzięki specjalnej wnęce.

#10

Krzyż przydrożny 1877 rok, Tychy ul.Cielmicka 2012-09-21

Ostatnia zachowana Boża Męka w dawnym stylu powstała w 1877 r.  na terenach przemysłowych przy odnowionym fragmencie ulicy Cielmickiej. Krzyż posiada wszystkie typowe formy krzyża kończącego się okresu. Na cokole, na wysuniętym stopniu, głęboka figura Matki Bożej z mocno udrapowanymi szatami i wyraźnymi rysami. Również postać Chrystusa profesjonalnie wyrzeźbiona. Cokół zwieńczony wielokrotnie profilowanym gzymsem o ładnym wzorze z łagodnym wygięciem. Tablica inskrypcyjna na podstawie cokołu zakryta lastrykową płytą z niewyraźnym dziś nazwiskiem fundatorów: Johann, Anna Belada(?).

Tyskie krzyże  z końca XIX w i początku XX w

Przełom wieków (XIX i XX) w zasadzie był wolny od poważniejszych konfliktów zbrojnych. Dla odmiany był to czas poważnych niepokojów społecznych – rozwoju ideologii socjalistycznej pociągającej za sobą liczne strajki w śląskich zakładach. Wielka wojna wybuchła w 1914 r. Mieszkańcy okolic znów trafili na front, po pewnym czasie rozpoczęły się problemy gospodarcze, niedostatki zaopatrzenia, a w końcu głód i zaraza. Charakterystyczne, że nowe Boże Męki pojawiły się w Tychach dopiero pod koniec wojny – w najgorszym 1917 roku. Wydarzenia powstań śląskich w ogóle nie przyczyniły się do stawiania nowych krzyży.  Jak wspomniano w poprzedniej części, krzyże końca XIX i początku XX w. wyróżniały się usytuowaniem figur w niszach cokołu. W wielu przypadkach nawiązywały do modnego wówczas eklektyzmu, często przybierając neogotyckie kształty.

#11

   Krzyż przydrożny 1887 rok, Tychy ul.Grota Roweckiego 2012-08-19

Krzyż przy ulicy Grota Roweckiego ma już nową formę z figurami schowanymi w niszach cokołu. Jednocześnie, kontynuując tradycje lat wcześniejszych, zachował układ z trzema figurami. Jest to ostatnia tego rodzaju Boża Męka w Tychach. Wszystkie następne pozbawione są postaci po bokach cokołu. Krzyż stanął w 1887 r. na rozwidleniu dawnych dróg do Paprocan i Paprockiej Huty. Do dziś stoi w otoczeniu starych drzew przy alejce wyznaczonej przez dwa szpalery drzew, czyli dawnej drodze do Paprocan.

W czasach współczesnych krzyż był przedmiotem walki lokalnego społeczeństwa z komunistycznymi władzami. Krzyż miał to nieszczęście, że stał dokładnie naprzeciw honorowej trybuny, z której oficjele odbierali pierwszomajowe pochody. Przed majowym świętem w 1979 r. postanowiono zburzyć niepasujący tu krzyż. Ciężkim sprzętem budowlanym doprowadzono do przewrócenia i połamania krzyża. Mieszkańcy miasta nie pozwolili jednak na dalsze prace – zablokowali sprzęt i zmusili władze do złożenia krzyża na nowo. O wydarzeniach tych przypomina dziś pamiątkowa tablica u stóp krzyża.

                     Pochód 1-Majowy w 1977 roku

By zilustrować młodszym skalę problemu dla ówczesnych władz a szczególnie tym z komitetu Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej, zamieczczam tu archiwalne zdjęcie na którym widać że nie tylko przyjmują pochód ludu robotniczego miast i wsi ale musieli patrzeć na krzyż który stał naprzeciw:-)

#12

  Krzyż przydrożny 1889 rok, Tychy ul.Hutnicza 2012-10-05

Niezwykle ozdobiony krzyż z 1889 r. stoi w nowym osiedlu, przy ul. Hutniczej. Dawniej był to skraj wsi Paprocka Huta. Masywny cokół składa się z trzech części. Na szerokiej podstawie stoi nieco węższa część z inskrypcją na odnowionej w 2008 r. tablicy: „Zdrowaś Mario módl się za nami 1889”.  W górnej części cokołu, w głębokiej wnęce Matka Boża. Wnęka zwieńczona ostrołukowo i otoczona pasem zdobień. Cokół zwieńczony nietypowym, płaskim, bogato zdobionym gzymsem z motywami roślinnymi. Podstawa krzyża również wielowarstwowa. Poszerzona część tej podstawy ozdobiona z przodu znakami cechowymi. Po bokach tej części krzyża płonące, oplecione cierniem Serce Jezusowe i kielich mszalny z hostią. Dla odmiany krzyż jest zupełnie prosty, zarysowany na wzór krzyża drewnianego. Na szczycie krzyża mała tabliczka za skrótem INRI.

#13

   Krzyż przydrożny XIX wiek. Tychy ul.Jana Pawła II 2012-07-23

Krzyż stojący obecnie na pasie zieleni ulicy Jana Pawła II pochodzi podobno z początku XIX w.  Matka Boska Bolesna umieszczona jest we wnęce cokołu, na dodatek wnęka zwieńczona jest ostrołukowo. Zwieńczenie cokołu i podstawa krzyża są podobne do Bożej Męki z ulicy Bibliotecznej (1858 r.). Również postać Chrystusa jest w obu tych obiektach nieproporcjonalnie mała w stosunku do krzyża, choć akurat sama postać Ukrzyżowanego jest zupełnie odmienna, więc to podobieństwo może być przypadkiem. Całość robi wrażenie składanki z niezbyt pasujących do siebie części. Krzyż stał pierwotnie na skraju wsi Paprocany (dla jasności: w tym samym miejscu). Przy krzyżu zachowały się dwa stare kasztanowce.

#14

    Krzyż przydrożny 1903 rok. Tychy ul.Skalna 2012-09-10

Pierwszym datowanym tyskim krzyżem z XX w. jest Boża Męka, którą znaleźć można na skwerze pomiędzy blokami osiedla „R”, przy ulicy Skalnej. Należy on do najskromniejszych krzyży w mieście. Powstał w 1903 r. Nawiązaniem do modnego naówczas neogotyku jest zwieńczenie cokołu w formie łamanego daszku. Zwieńczenie wnęki, w której umieszczono figurę MB jest jednak półokrągłe. Na podstawie krzyża wyryte nazwisko fundatorów – ówczesnych właścicieli tego terenu.

#15

    Krzyż przydrożny 1917 rok. Tychy ul.Główna 2012-06-24

W najtrudniejszym okresie I wojny światowej, w 1917 r. powstały w Tychach dwie, zupełnie odmienne Boże Męki. Pierwsza z nich znajduje się na skrzyżowaniu dróg w Urbanowicach, przy ul. Głównej. Cokół jest dwuczęściowy, dolna część zawiera tablicę inskrypcyjną o podwójnym, zniszczonym napisie. Na czarno widoczny napis „AWE MARYJA” (pisownia oryginalna). Poza tym zatarty inny, chyba niemiecki napis i wyryta data 1917. Górna część cokołu z neogotycką wnęką niemal równa wysokością tej części cokołu. W narożnikach tworzonych przez ostry łuk wnęki motywy kwiatowe. We wnęce duży posąg Matki Bożej z rękami skrzyżowanymi na piersiach. Cokół zwieńczony łamanym daszkiem. Krzyż o ładnych proporcjach z profilowanymi zakończeniami i krawędziami. Postać Chrystusa profesjonalnie rzeźbiona.

#16

    Krzyż przydrożny 1923 rok. Tychy ul.Jeżynowa 2012-06-24

Neogotycki krzyż o ostrych profilach zachował się przy ul. Jeżynowej. Gruby, choć nie masywny, cokół złożony z dwóch części oddzielnych gzymsem. Na dolnej części lastrykowa tablica z inskrypcją „Im Kreuz ist Heil”. W górnej części cokołu, ostro zwieńczona i profilowana w środku wnęka z (chyba nie oryginalną) figurką Serca Matki Boskiej (Maria wskazuje na odkryte serce). Cokół zwieńczony łamanym daszkiem. Na stylizowanym krzyżu uproszczona, mała postać Ukrzyżowanego. Krzyż jest wyrazem odchodzenia od schematów. Neogotyckie formy traktowane są dosyć swobodnie.

#17

      Krzyż przydrożny 1935 rok. Tychy ul.Rybna 2012-09-21

statni z przedwojennych krzyż w mieście, o masywnym cokole i małym krzyżu zachował się na skraju osiedla Zawiść, przy ul. Rybnej. Obecnie jest to tzw. Park Północy. Krzyż stoi na pn.-wsch. od środkowego stawu. W dolnej części cokołu miejsce na tablicę inskrypcyjną zakryte lastrykową płytą z datą 1935. W górnej części głęboka wnęka z kolorową, pełną figurą Matki Bożej z rękami skrzyżowanymi na piersiach. Wnęka zwieńczona ostrołukowo. Zwieńczenie cokołu, niespotykane w innych krzyżach, w formie odwróconego, kwadratowego kielicha. Mały, masywny, lekko profilowany krzyż zakończony prosto. Krzyż otoczony zdobionym metalowym płotkiem.
Na zdjęciu nie ma opisywanego krzyża gdyż jest remontowany, może wróci na swoje miejsce w 2013 roku.

#18

    Krzyż przydrożny XIX wiek. Tychy ul.Lędzińska 2012-08-28

Tego  krzyża niema w opisie Pana Kuczowca, a stoi sobie samotny miedzy Tychami a Bieruniem. Nie znalazłem na nim żadnej inskrypcji więc niewiem jak datować. Dawniej na pewno stał przodem do ulicy Lędzinskiej ale po zrobieniu łącznika między Lędzińską a Turyńską stoi do niego prawie tyłem tuż obok przystanku autobusowego tyskiego KZK GOP.
Przedstawiłem tu większość tyskich krzyży przydrożnych i muszę przyznać że nie są zapomniane ani też niepotrzebne. Są otoczone opieką, doglądane i napewno przetrwają, by stać i trwać przez następne stulecia.
IK

P.S. Za rok lub dwa wrócę do tego tematu by uzupełnić o pozostałe krzyże przydrożne.